प्रेमचन्द्र झा । रौतहट, बैशाख २९ । राैतहट । तराई–मधेसको कुनै पनि विवाह, बर्तबन्ध या पूजापाठ जस्ता शुभ कार्यहरू बाँसबाट बनाइएको एक अनौठो सामग्रीबिना अधूरो जस्तै लाग्छ—’डाला’। बाँसबाट बनाइएको यो कलात्मक र सुसज्जित सामग्री, जसलाई स्थानीय भाषामा ‘डाला’ भनिन्छ, केवल एक घरेलु वस्तु होइन, बरु सभ्यता, संस्कार, जातीय इतिहास र सामाजिक संरचनाको पनि प्रतीक हो। मधेसको संस्कृति बुझ्न चाहने जो कोहीका लागि डाला एउटा प्रवेशद्वार हो। ।
डालाको इतिहास मधेसी सभ्यताको गहिराइसम्म पुर्याउँछ। पौराणिक कालदेखि नै बाँसलाई पवित्र मानिएको छ, र यिनै बाँसका टुक्राहरूलाई बुनेर बनाइने डाला—धार्मिक आस्था र पारिवारिक सम्मानको प्रतीक बनेको पाइन्छ। विवाह समारोहमा विशेष गरी डाला प्रयोग गरिन्छ। दुलहापक्षले डुलहीको घरमा डाला ल्याउनु, सम्पन्नता, सामाजिक प्रतिष्ठा र दुलहीप्रति आदर प्रकट गर्नुको संकेत हो।
डाला सँग जोडिएका कतिपय परम्परागत गीतहरू अझै पनि गाउँघरमा गुञ्जिरहन्छन्। जस्तै:
“हमरे डाला पनपथिया स देवता पितर पुजाई छै,
कहु यौ बाबु तइयो हमर देह स देह छुवाई छै।”
यो गीत, जो धीरेन्द्र र रुपाको स्वरमा अमर बनिसकेको छ, डाला निर्माणमा संलग्न समुदायका पीडा, स्वाभिमान र सामाजिक यथार्थलाई उजागर गर्छ।
डाला निर्माण एक अत्यन्तै समय र कौशल खपत हुने प्रक्रिया हो। पहिले बाँसलाई काटेर, सुकाएर, चिल्लो बनाएर चोइटिन्छ। त्यसपछि ती चोइटिएका पातहरूलाई सन्तुलित रूपमा बुनेर गोलाकार (अथवा अर्धगोलाकार) ढाँचा तयार गरिन्छ। कुनै-कुनै डालामा रङ्ग, मुन्टो, फुलपत्ती या धार्मिक चिन्हहरू पनि सजाइन्छन्, जसले यसलाई झनै आकर्षक बनाउँछ।
तर यो कलाको उत्पत्ति जसबाट भयो, त्यो समुदाय भने सधैं हेपिएको रह्यो। डाला बनाउने मुख्य समुदाय डोम हो—एक यस्तो समुदाय, जसले दशकौंसम्म आफ्नो पहिचान डालासँग जोडे पनि, समाजले उनलाई सधैं ‘तल्लो जात’ को दर्जा दिइरह्यो। विडम्बना त के भने, एकातिर मधेसी समाजका सबै शुभ कार्यहरू उनीहरूले बनाएका डालाबिना सम्भव हुँदैन, अर्कोतर्फ उनीहरूप्रति सामाजिक व्यवहार अपमानजनक रहन्छ।
झारखण्डको जसीडिहमा अहिले पनि डोम समुदायका केही व्यक्तिहरू डाला बनाउने काममा लागिरहेका छन्। भेट भएका एक वृद्ध डोम कलाकारले भने, “हम डाला बनाइ छी, लोगक पूजा होइ छै, मुदा हम्मर पानि तक नहि पियबइ छै।” यस्तो कथनले मधेसमा जातीय संरचना कति गहिरो र पीडादायी छ भन्ने देखाउँछ।
तर यिनै बेथितिहरूको विरुद्ध आवाजहरू पनि उठ्न थालेका छन्। कतिपय युवा मधेसीहरू सामाजिक सञ्जालमार्फत डाला र डोम समुदायको सांस्कृतिक योगदानको कदर गर्न थालेका छन्। स्थानीय गैरसरकारी संस्था र सांस्कृतिक अभियन्ताहरूले डोम समुदायका युवाहरूलाई प्रशिक्षण, सीप विकास र बजार पहुँच दिन थालेका छन्।
गौर नगरपालिकाका पूर्व नगर उपप्रमुख किरण कुमारी ठाकुर भन्छिन्, “हाम्रो परम्परा डोम समुदायको सीपसँग गाँसिएको छ। विवाह वा बर्तबन्धमा प्रयोग हुने डाला जस्ता वस्तुहरू उनीहरूले नै बनाउँछन्। त्यसबापत पारिश्रमिक त दिनै पर्छ, उपहार, इज्जत पनि दिनुपर्ने हो।”
हाल वर्षेनी डालाको प्रयोग घट्दै गएको देखिन्छ। नयाँ पुस्ताले प्लास्टिकका ट्रे, कागजका प्याकेज या एलुमिनियमका डब्बाहरू प्रयोग गर्न थालेका छन्। यसले डाला निर्माणको परम्परामा संकट ल्याएको छ। यदि अहिले नै आवश्यक संरक्षण र प्रवर्द्धन गरिएन भने, केही दशकमा डाला नामकै वस्तु पनि देखिन छाड्न सक्छ।
डाला संरक्षित राख्नका लागि केही सुझावहरू छन्। पहिलो, डोम समुदायका युवा–युवतीलाई डाला निर्माण र नविन डिजाईनमा तालिम दिनु आवश्यक छ। दोस्रो, हस्तकला मेलामा डालालाई प्रतिनिधित्व गराई व्यापारिक मूल्य बढाउनु पर्छ। तेस्रो, स्थानिय संस्कृति पढाइने पाठ्यक्रममा डालाको सांस्कृतिक महत्व समावेश गर्नु उचित हुनेछ। अनि चौथो, कथा–कविता, नाटक, चलचित्र आदिमा डाला बनाउने पात्रहरूलाई आदर्शका रूपमा प्रस्तुत गर्नु पर्छ।
डाला केवल बाँसको टुक्राबाट बनाइएको सामग्री होइन, यो मधेसको आत्मा हो। यसको प्रत्येक तन्तुमा परम्परा गुँजिएको छ, सामाजिक विभेदको कथाहरु जकडिएको छ, र भविष्यको सम्भावना पनि समेटिएको छ। डोम समुदायको हातबाट निस्किएको यो कलाको संरक्षण गर्नु, केवल एक वस्तुको होइन, सम्पूर्ण सभ्यताको सम्मान गर्नु हो।
समाज परिवर्तनशील छ। यदि हामीले आज डाला बनाउने हातलाई सम्मान दिएनौं भने, भोलि डाला देखाउने अवसर पनि गुम्नेछ।
